CAMBADOS NO RECORDO: VALLE-INCLÁN EN CAMBADOS

“Val Inclán en Cambados” 

Sabido é, aínda que todavia haxa quen o ignore, que Valle-Inclán naceu na histórica e señorial Vilanova de Arousa o día
23 de outubro de 1866.

Atópabase a súa nai, D.  Dolores Peña Montenegro, na outra banda do mar, cando presentindo próxima a hora do seu alumeamento, emprende apresuradamente a viaxe a Vilanova. O pouco tempo pasado desde o seu arribo a esta Vila ata que naceu Ramón José Simón, en terra firme e abrandado colchón, deu pábulo á novelesca lenda de que a súa nai fálalle o pararia no medio da Ría de Arousa, sobre as duras táboas dun pequeno navio… lenda que, por bonita, o mesmo Valle-lnclán non tivo moito empeño en desfacer...

Casa do Cuadrante

Foi escenario íntimo daquel suceso unha alcoba quee a vella casa do "Cuadrante" na rúa do Priorato, pertencente aos seus avós maternos D. Francisco Pena Cardecid e Dª Josefa Montenegro E Saco Bolaño, irmá do maiorazgo D. Benito Montenegro, a quen definitivamente pasaría o pazo de "Colo de Arca", na Poboa do Caramiñal, mentres as súas irmás haberían de contentarse coa casa solariega dos Saco Bolaño, en Vilanova, coa súa nostálxica capela e os seus solitarios salóns, con flú fiú de miriñaques e lámpadas dieciochescas...

Casa do Cantillo

Da casa do "Cuadrante" pasou D. Ramón en brazos da súa nai á do "Cantillo", na Praza de San Mauro, onde viviu varios anos, tendo nos seus arredores a aquel malhumorado tartamudo apelldado Padín, a quen o entonces Ramonciño sacaba frecuentemente de couzón cos seus endiabladas travesuras, e ao que, andando o tempo, había de reservar un lugar nunha das súas obras... 

Manuel Murguia.

Moitos dos que escribiron acerca de Valle-Inclán, levados dun afán inexplicable de novelar a vida do ilustre vilanovense, xa de seu bastante novelada, non repararon en afirmar a influencia decisiva que na súa formación tivo a vella rapariga Micaela, convertida pouco menos que na súa enciclopédica institutriz... Apresurémonos a consignar, sen pretender diminuír o mérito e influxo , dunha serventa inculta, sabidora de contos de ladróns, de trasgos, e de almas en pena, que na iniciación literaria de Val-Inclán ocupan un posto decisivo antes que o dómine da Poboa D. Carlos Pérez Noal (a) Bichuquiñó o maestro de Villanueva D. José Soto Campos e o presbítero de Vilaxoán D. Rafael Torrón, o primeiro que introduciulle nos segredos da lingua do Lacio, a cuxa casa ía varios días á semana o neno Ramón Valle a recibir as leccións gramaticales do Raimundo de Miguel, salvando a pé os seis quilómetros que daquela lle separaban... Pero, sobre todo, tal iniciación debese á seu inteligentísimo pai, D. Ramón Valle Bermúdez, e, posteriormente, aos íntimos deste D. Manuel Murguía e D. Jesús Muruais.

D. Ramón Vallee Bermúdez, home dunha cultura nada común, piloto da Armada na súa mocidade, Xefe de Negociado de Gobernación, en Pontevedra, e Secretario deste Goberno Civil, autor da magnifica poesía A La RÍA DE AROUSA, galardoada co primeiro premio “un ramo de violetas de ouro” nos Xogos Florais celebrados en Santiago o 28 de xullo de 1875, nos que a Pardo Bazán obtivo o accésit, afacía levar aos seus fillos Carlos e Ramón “máis tarde tamén a Francisco”, primeiro a Villagarcía, onde naquel momento dirixía, redactaba e non sabemos se imprimía o xornal LA VOZ DE AROUSA, e despois ás distintas localidades e currunchos do ensoñador Val de SaLnes, nas frecuentes excursións que por todas elas cara a, para estudar a súa folklore, a súa historia, os seus monumentos, e cuxas notas e apuntes habían de ser de tanta utilidade para a Historia de Galicia composta posteriormente por Murguía...

Na asistencia ás clases do presbítero D. Rafael Toirón, en Vilaxuán, nas repetidas idas a Vilagarcía, á redacción de LA VOZ DE AROUSA, onde tivo o seu primeiro e decisivo contacto coa prensa periódica, e nas excursións polos campos e localidades da Ría de Arousa, está a clave explicativa daquel costume do noso D. Ramón de camiñar a pé quilómetros e máis quilómetros, sen experimentar cansazo algún.

A leexendaria e histórica vila de Cambados, no corazón da Ría de Arousa, había de ser tamén un día punto elixido para unha daquelas fructíferas excursións, nas que D. Ramón Valle ía explicando aos seus fillos canto de interesante observaban. Cambados, ademais, non era indiferente na vida xenealógica de D. Ramón. Do seu partido, da inmediata parroquia de Santa .Cruz de Cástrelo, procedían os PEÑA da rama materna valleinclanesca, descendentes daquel Xeral Peña, alí afincado, e establecidos posteriormente en Vílanueva e en Cambados. A súa nai, Dª Dolores Peña, era neta do Escribano de S. M. en Vilanova “por renuncia, en 1796, do numerarlo D. Manuel Varela Patiño, que recibiría en compensación dous reais diarios de vellón”, D. José Manuel da Peña e Oña, cuxo irmán D. Fernando, foi á súa vez avó da nosa materna, Dª Petra Silva da Peña, esposa do bo Alcalde e ilustre procer cambadas D. Antonio M. Caamaño e Arias.

A impresión que no ánimo de Valle-IncIán produciu o vetusto conxunto cambadés, cos seus pazos señoriales, os seus saudosas ruínas, o seu sabor costumista, foi tan profunda, que había de perdurar longo tempo no seu recordo como unha das impresións máis emotivas da súa vida. Eu teño para min que esta visión e recordo de Cambados, xuntamente co da Rúa Nova “o pazo de András, do seu avó paterno o Capitán de Granaderos D. Carlos Luís del Valle, emigrante en Italia e Portugal polas súas ideas liberais, con parte de cuxos feitos había de compor a figura literaria do seu D.Juán Manuel Montenegro”, a Poboa do Caramiñal (Viana do Prior nas súas obras e Santiago, foron os que máis se fixaron na retina imaxinativa e setimenta! do noso "lexitimista" D. Ramón. 

Facultade de Dereito
de Santiago

Pasan os anos. Bacharel Val-e-Inclán por Pontevedra, É mal estudante nos primeiros cursos de Dereito en Santiago. Falecido logo o seu pai ?,1890-, Valle-Inclán “afectivo, como un Quixote, irascible como un Calvino, inquedo como un Savonarola, dotado como eles dese instinto de loita propio dos tipos simpaticotónicos, incrustado nos leptosomáticos, en que eu me atrevo a encaixalo” decide deixar os seus estudos universitarios, e con moito optimismo e bastante menos diñeiro, diríxese a Madrid e de Madrid a Méjico, e de Méjico a Pontevedra, para pouco despois volver a Madrid, onde alterna os seus días de penuria cos da inmortalidade, que a súa pluma vai certeira conquistando...

Atrás queda, como indeleble ronsel da Fama, a produción literaria de D Ramón, desde Octavia Sandino (1892), ata A Marquesa Rosalinda (1912): Femininas, Epitalamio, As Sonatas, O Marqués de Bradomín, As Comedias Bárbaras, A Guerra Carlista... Por ser pouco coñecidos ou coñecidos, citamos aqui "Agüero nigromántico", narración publicada no semanario pontevedrés "Extracto de Literatura"; "Iván o dos osos", e en "A Ilustración Ibérica", de Barcelona son fitos de conquista plantados para sempre na literatura universal. 

Josefina Blanco

Para entón atopou xa D. Ramón, na súa boa e intelixente esposa, a compañeira comprensiva que precisaba, aínda cando ás veces o carácter de Valle turbe momentaneamente a doce paz hogareña. Josefina Branco Tegerina, esposa de D. Ramón desde 1907, é, pola súa condición de excelente actriz, copartícipe na economía doméstica valleinclanesca, Pero chega un día, o día que habia de chegar, en que se produce a ruptura definitiva coa Compañía Guerrero-Mendoza, na que Josefina traballaba, e con ela a ameaza inminente, do resquebraxamento total daquela bamboleante economía...

Valle-Inclán dirixe entón os seus ollos a Galicia, en busca dun lugar propio ás súas necesidades, desde o cal poida seguir mirando á Corte e... producir, producir máis e mellor para conseguir honradamente o pan noso de cada dia... E D. Ramón, que conservaba a vivencia e o engrama do vello Cambados, instalase aquí no outono de 1912, na casa que en Feflñanes posúe Dª Lucila Fernándes Soler, viúva de Fraga.

Feflñanes é como un remanso de paz e de cor baixo o ceo sempre azul de Cambados. O palacio dos seus Vizcondes é un grato e continuo "ritornello" á Galicia feudal na mente soñadora de D. Ramón; o elegante arco que une pazo e bosque é como unha invitación a camiñar por rexións de trasgos, de "compañas", de ladróns capitaneados por "Pepa a Loba"; o panorama espléndido, amplo, luminoso que se divisa desde a terraza da morada de Valle, fronte ao límpido mar de Arousa, é visión de nostalxia do porvir, enmarcado polas brumas e aires lexendarios do pasado...

Valle-Inclán soña en cambados, soña e traballa todo o día e gran parte da noite. Traballa no escenario onde mellor encadra a súa figura esculpida na pedra berroqueña do agarimoso Salnes, como un peregrino que se prepara a incrustarse no románico compostelán.

Cambados, si probe, é tamén fidalgo e soñador, que dixo o Poeta, e como tal recibe a Valle-Inclán, con ese humorismo sentimental propio da alma céltica... 

Unha anécdota entón ocorrida pon de manifesto canto vai dito.. Había naquel momento en Fefiñanes, case enfronte á casa en que viviu Valle, unha taberna sui géneris, propiedade de Pepe Insua, un veterano da guerra de Cuba, á que concorrían, formando peña especial, uns cantos amigos da localidade, que , pasaban o tempo trazando plans, preparando conquistas ou utilizando aliquando as súas dicharacheras linguas en reformar os traxes dos veciños..: ou das veciñas, aínda cando ás veces a tal reforma saíse... un pouco apertada ou excesivamente ancha. Xente nova, alegre, con inquietudes de tipo intelectual, que estaba ao día do movemento cultural de España e que seguía con certa paixón a campaña iniciada ao redor da figura e á obra de Valli-Inclán. Alí reuníanse, entre outros, formando a elite do faladoiro, bautizada logo co nome de "Club da Tesoira", .o sempre pulcro e cerimonioso Juanito Vidal; o humorista Manolo Sanchez Peña, o herculeo Emilio Cid, o prosaico Antonio Pillado, e Pepe Fraga e Pedro Vidal e o seu irmán Enrique, viaxeiro por toda Europa, cuxos traxes confeciconados en Paris, chamaban a atención neste vello Cambados, os que nos honramos pola súa amizade, o unico sobrevivente daquela terutulia e ao que lle debemos a noticia desta anécdota.

Cando esta "peña" tivo coñecemento da próxima chegada de Valle a Cambados acordou, máis que renderlle unha homenaxe popular, exteriorizar o seu xúbilo pola presenza de D. Ramón neste pobo, cuxa figura compuña tan ben no histórico marco cambadés... Ao efecto, ao chegar Valle fronte á que ía ser a súa morada, ve na fachada da citada taberna un gran rotulo, no que se lía: O CLUB DA TESOIRA SAÚDA AO PRINCIPE DAS LETRAS ÉSPAÑOLAS DON RAMÓN MARÍA DO VALLE-INCLAN E COMPRÁCESE EN DARLLE A BENVIDA, DESEXÁNDOLLE UNHA GRATA ESTANCIA NESTA TERRA... Aos poucos minutos recíbese na taberna unha caixa de botellas de marca, cun cartón, que dicía: RAMÓN MARÍA DEL VALLE-INCLAN, A ANACOS TAMÉN CÓENGO DA TESOIRA, AGRADECE CORDIALMENTE A SALUTACIÓN DESE SIMPÁTICO E ALEGRE CLUB.

En CAMBADOS pasa Valle-Inclán os meses finales de 1912 e os primeiros de 1913, entre distincións máis que homenaxes, case sempre encerrado na súa habitación despacho, da que sae en marzo deste ano para arranxar as súas cousas en Madrid e renovar os seus faladoiros no Café de Levante. Mentres el desde este Café prepara e organiza o banquete homenaxe a Juan Belmonte, o circulo Jaimista, de Santiago, organiza na súa honra aquela solemne velada “29 de marzo de 1913” presidida pola eximia poetisa Filomena Dato Muruais e na que tomaron parte os señores Portal Fradejas, Martín Losada e Remuñán , este último cunha magnífica disertación achega do "A Vida e obras de D. Ramón do Valle-Inclán", que deu ocasión a que o párroco de San Andrés, D. Ambrosio Borobio Díaz, remitise ao "Diario de Galicia", daquela cidade, uns soltos, publicados os días 2 e 8 de abril, titulados: “Remitido. De colleita allea. Xuízos sobre Valle-Inclan”, nos que recolle os emitidos polo P. Ladrón de Guevara, nos seus "Novelistas malos e bos", e polo P. Burguera en "Representacións escénicas, malas, perigosas e honestas", así como uns fragmentos publicados por D. Severino Aznar en "O Correo Español", dos que non sae moi ben parada a produción literaria de Valle.

Celebrado o banquete a Juan Belmonte “28 de xuño” retorna Valle a Cambados a encerrarse outra vez naquela habitación admirablemente desordenada, sementada de cuartillas e tan densa de fume de tabaco, que, máis que ver, había que adiviñar onde achábanse os obxectos, sen que el parecese decatarse do que ocorría ao seu ao redor. ¡Cantas veces, ao ir a súa esposa en puntiñas, para non distraerlle, a levarlle a comida, atopaba intacta sobre a mesa a do dia anterior!, mentres D. Ramón, abstraído, fumando sen descanso, continuaba sobre os seus cuartillas, corrixindo unhas, valorizando todas, con aquela prosa armoniosa, lírica, cincelada, escrita para agasallo musical de espíritos selectos. ..

Daquela habitación había de saír ese mesmo ano 1913 O Embruxado. Traxedia de Terra de Salnes, e as correccións máis acabadas doutras varias obras. 

Ramón Perez de Ayala

A Cambados van verlle e a pasar uns dias con el algúns dos amigos que deixara en Madrid: Ramón Pérez de Ayala, que quixo cambiar o nome do noso tradicional paseo da Calzada, polo que el consideraba máis acertado de Olmeda, en graza aos copudos e centenarios olmos que o enmarcan, e que logo había de escribir no "Novo Mundo" un interesante articulo sobre aquel simpático demente, que todos coñecemos, cuxa principal teima, ademáis do seu odio á curia cambadesa, consistía en afirmar que el era Gobernador vitalicio de Pontevedra; M. Chaumié, tradutor e admirador de Valle, que pasou en Cambados, segundo o seu testemuño, os mellores días da súa vida; Julio Romero de Torres, que tomou apuntes de panorámicas cambadesas interesantísimas, e que Deus sabe onde irían a parar; o que foi Secretario particular do Conde Romanones, Brocas, que levou de aquí, para pór enmarcada no seu despacho, aquela humorística poesía do meu pai "A Rebeira de Cambados", e o criminalista Dova!, e Rafael de Penagos e tantos outros que nesta casa de Fefiñans foron hóspedes de D. Ramón e que, andando o tempo, sentiron tamén a nostalxia de Cambados. 

Algunha que outra vez obsequia Valle aos seus distinguidos hóspedes con agradables excursións pola plácida Ría de Arousa: A Illa deste nome, A Toxa, Riveira, Pobóa do Caramiñal viron chegar máis dunha vez ás súas ribeiras aquelas embaixadas de arte, de poesía, de literatura e de bo humor, que capitaneaba a quixotesca figura de Valle, como o máis experto chicherone de todos os tempos. Por certo que nunha destas excursións a Pobóa contou Valle con toda clase de detalles, como e cando chegara a ser Coronel do Exército mexicano..., coa admiración dos seus oíntes, dos que máis dun tardou moito en convecerse pola contra.

O ano 1914 é seica un do os máis interesantes na vida de D. Ramón: o 28 de maio, baixo o ambiente apaixonado da guerra, que estalaría días despues, nace o seu primeiro fillo home, JOAQUÍN MARIA, que é apadriñado por Joaquín Argamasilla de Cerdá, aquel novo Marqués de Santa Clara, cabaleiro da confianza de D, Carlos e de D. Jaime, cuxas fotografías, dedicadas, presidian o despacho de Valle-Inclán . Co nacemento de Joaquín María opérase un cambio notable no noso escritor aquel carácter duro, agre unhas veces, despótico outras, se dulcifica e tornar máis cariñoso. Agora xa está máis risueño e optimista D. Ramón; xa non se deixa levar, como ocorría antes, daqueles primeiros impulsos, que tantos desgustos carrexásenlle; xa pode transmitir o seu apelido a un home, que será cabeza dun maiorazgo, como síntese da historia do pasado e da historia do porvir, como el escribira en Crúzados da Causa":..

Máis que breves foron para os esposos Valle  as horas de ilusión e de felicidade. Todas aquelas ilusións e esperanzas derrubáronse pronto na sima da realidade. Aquel neno, tan ansiado, cuxo choro e cuxa sorriso lograra dulcificar o carácter do seu pai, falece en Cambados un día aciago do mesmo ano 1914.

Fantoseouse tanto sobre esta morte, que aínda a trueque de alargar esta estampa cambadesa , non podemos poer menos de deternos nela.

Fernández Almagro coméntaa asi: "O neno xogaba na praia cando unha onda levoullo para sempre. ¡Triste mar de Cambados, que comunicara artigos de patética corazonada á escena terceira de Romance de Lobos!"...

Pola súa banda Gómez da Serna escribe: "...Valle-Inclán entrevera, coa súa vida de teatro e café, novas viaxes, e ás veces métese en Galicia, onde intenta flxar a súa residencia porque ten medo ao xeado sopro do Guadarrama, e por que -segundo el-  xunto ao mar nunca fai frio pero una desgracia ,  unha caseta de praia caia sobre un dos seus fillos e esmágouno, devólvelle a Madrid de novo..."

¡Cuan lonxe están da verdade un e outro escritor! Nin o neno xogaba na praia -¡se tiña catro meses!- nin unha caseta esmagouno, nin Valle volve axiña que a Madrid.

Era, segundo testemuño dun familiar de Valle, o día 31 de agosto, festividade precisamente, de San Ramón. Aquel día, como tantos outros, atópabase na praia do Pombal, en Fefiñanes, a criada que sostiña nos seus brazos ao neno Joaquin María do Valle -Inclán e Blanco. Un vento molesto do Norte obrígaa a buscar abrigo á beira dunha caseta, xunto a cuxa porta toma asento. Desde alli segue contemplando as evolucións dos bañistas, o constante devir das ondas, o horizonte que se perde tras a illa de Salvora, na entrada da Ria. De súpeto alguen abre desde dentro a porta da caseta, que empuxada polo vento, vai chocar coa cabeza do tenro infante. A violencia do golpe non prudujo entón senón unha contusión. Máis aos poucos dias sobreveu o que todos temian; a maniguitis, da que habia de fallecer ás dúas da tarde do día 29 de setembro do indicado ano 1914. Así ocorreu a morte daquel neno; sen que o mar de Cambados, que non ten nada de triste comunicase latexados de patética corazonada á escena terceira de Romance de Lobos, ,e sen que unha caseta o esmagara.

Cando aquela caixiña branca, que contiña os restos mortais do malogrado primoxénito de ValleInclán, era sacado da súa casa , camiño do cemiterio de Santa Mariña onde repousan na que foi a capela maior da igrexa, se oia o forte choro do seu atribulada nai e aquela expresión de dor e de videncia: “¡Meu fillo, trouxéchesme a felicidade, Deus queira que non ma leves!”, e as menos elocuentes palabras de D. Ramón, coas súas barbas asucadas polo choro e co seu unico brazo amparando á súa muller: “¡Josefina, os meus pecados foron a causa da morte do noso fillo: vou a Santiago a prostrarme aos pés de Santiago”, como, en efecto, fíxoo seguidamente.

Pero este arrepentimento e confesión de Valle, para ser comprendidos en  magnitude, requiren. o previo coñecemento dunha anécdota descoñecida da súa vida.

Como é sabido, o primeiro fillo de D. Ramón foi ía nena Conchita, nacida, segundo creemos, mediado o ano 1908. Pasan os anos e Valle-Inclán non ten máis sucesión. Preocupado con tal idea comenta esta circunstancia con persoa da súa intimidade, a cal repróchalle a vida de indiferentismo relixioso que leva, da que, ademais, non se recata. Queda D. Ramón sumamente pensativo durante uns instantes e ao fin abre os seus beizos para prometer solemnemente que se o Señor concédelle un fillo home fará confesión sincera das súas culpas. Cumpriu Valle esta promesa ao producirse o nacemento de Joaquín María. Podemos afirmar que non. Só cando lle viu entre catro táboas, na súa casa de Cambados, acordouse de que non a cumpriu. Pero entón xa era tarde...

Non marchou, por aquel entón, D. Ramón de Cambados. Aquí seguiu dando cima á Lámpada Marabillosa, que habia de saír en 1916, e escribindo, aos dous meses da morte do seu fillo, a súa enigmática poesía ¡CREDO!, cuxo titulo variaría máis tarde POLO de ROSA GNOSTICA.

Sen levantar a súa casa de Cambados, realiza algunhas viaxes a Madrid, desde onde, seica en maio de 1916, sae -para a fronte occidental, comisionado pola prensa latina de América, e do que volve moi pronto, para compor definitivamente en Cambados, onde aínda permanece os últimos meses do mesmo ano, as súas crónicas de guerra, das que el mesmo non había de quedar satisfeito.

Non queremos terminar sen contar un suceso, que afectou moitísimo a D. Ramón: o do suicidio “perdóesenos o cualificativo” do seu can Caravel, polo que sentía verdadeiro agarimo. Atópabase este animal na terraza da casa, cando un panadeiro chámalle desde abaixo, ofrecéndolle comida. Ninguén se explica como ocorreu o feito, pero o certo é que, instintivamente, arroxouse a ia rúa, onde atopou inmediata morte. A impresión que esta produciu no ánimo de Valle-Inclán foi enorme, como aínda se recorda nesta vila.

Pouco tempo despois publicou en "Os Luns do Imparcial", segundo temos entendido, aqueles versos que empezaban:

Eu tiña un lebrel,

Que lle chamaban Caravel?

Seguir a Valle desde a súa saída de Cambados a Pobóa e de aquí a Madrid, sería impropio deste modesto traballo O noso tema era Valle-Inclán en Cambados e este, aínda que deficiente queda escrito. Sinceramente lamentamos que a nosa pluma non estea mellor cortada para non desentonar no concerto literario valleincianesco... Pero nos queda a satisfacción de achegar a el unha liña da endecha biográfica de D. Ramón.

JOSE CAAMAÑO BOURNACELL (ignorase a data na que foi escrito este artigo).